Ko‘p tomonlama savdo tizimi va O‘zbekistonning ShHT doirasidagi yangi imkoniyatlari
Ko‘p tomonlama savdo tizimi va O‘zbekistonning ShHT doirasidagi yangi imkoniyatlari
XXI asr global iqtisodiyotda chuqur o'zgarishlar davriga aylandi. An'anaviy savdo modellari barqaror o'sishni kafolatlamaydi, ayni paytda global qiymat zanjirlari tobora yangi kuch markazlari tomon siljimoqda. Global notinchlik fonida mamlakatlar nafaqat qo‘shnilar manfaatlarini hisobga oladigan, balki tashqi ta’sirlardan jamoaviy himoya mexanizmlarini yaratadigan mintaqaviy hamkorlik formatlariga tez-tez murojaat qilmoqda.
Shu nuqtai nazardan, Shanxay Hamkorlik Tashkiloti (SHHT) asta-sekin birinchi navbatda siyosiy va xavfsizlikka yo‘naltirilgan ittifoqdan barqaror iqtisodiy aloqalarni o‘rnatish platformasiga aylanib bormoqda. 2024-yilda “ShHT doirasida ko‘p tomonlama savdoni rivojlantirish bo‘yicha yo‘l xaritasi”ning qabul qilinishi integratsiyaga yangicha yondashuvni shakllantirishda burilish nuqtasi bo‘ldi.
Bu jarayonda O‘zbekiston alohida o‘rin tutadi. Mamlakat nafaqat sanoat salohiyatini faol rivojlantirmoqda, balki Sharq va G‘arb o‘rtasidagi hal qiluvchi tranzit va logistika markaziga aylanmoqda.
ShHT “Yo‘l xaritasi”: integratsiyaning yangi bosqichi
2024-yil iyul oyida Ostona sammitida ShHTga aʼzo davlatlar rahbarlari koʻp tomonlama savdoni rivojlantirishga qaratilgan keng qamrovli hujjatni maʼqullagan edi. “Yo‘l xaritasi”da belgilangan asosiy ustuvorliklarga quyidagilar kiradi:
savdo tartib-qoidalarini raqamlashtirish va elektron platformalarni joriy etish;
milliy valyutalarda hisob-kitoblarni kengaytirish;
sertifikatlashtirish va standartlashtirishning umumiy qoidalarini belgilash;
ko'rgazma va savdo yarmarkalarini qo'llab-quvvatlash;
tashqi iqtisodiy faoliyatni sug'urtalash va moliyalashtirish mexanizmlarini yaratish.
Bu qadamlar nafaqat mintaqaviy hamkorlikni chuqurlashtirish, balki ShHT iqtisodlarini savdo urushlari va global bozordagi o‘zgaruvchanlik kabi tashqi ta’sirlardan himoya qilishga qaratilgan. So‘nggi yillarda eksportni faol diversifikatsiya qilib, yangi bozorlarga chiqishga intilayotgan O‘zbekiston uchun “Yo‘l xaritasi” qo‘shimcha imkoniyatlar ochmoqda.
O'zbekiston mintaqaviy savdo tizimida
O‘zbekistonning tashqi savdo faoliyati barqaror o‘sib borayotganini ko‘rsatmoqda. 2024-yilda mamlakatning tovar aylanmasi 65 milliard AQSH dollaridan oshib, 2023-yilga nisbatan 20 foizdan ortiq o‘sdi. Eksport 23,8 milliard dollarni (+15 foiz), import esa 41,2 milliard dollarni (+23 foiz) tashkil etdi. Bu tendentsiya ham ichki bozorning o'sib borayotgan ehtiyojlarini, ham eksportda sanoat tovarlari ulushi ortib borayotganini aks ettiradi. O‘zbekiston bosqichma-bosqich xomashyo qaramligidan chiqib, sanoat rivojlangan iqtisodiyotga aylanib bormoqda.
ShHT mamlakatlari bilan savdo dinamikasi
ShHTga aʼzo mamlakatlar bilan hamkorlik Oʻzbekiston tashqi iqtisodiy siyosatida markaziy oʻrinni egallab, 2024-yilda mamlakat umumiy savdo aylanmasining 60 foizdan ortigʻini tashkil etadi. Umumiy tendentsiya barqaror oʻsish va diversifikatsiyani ham geografik, ham mahsulot tarkibida aks ettiradi.
Xitoy eng yirik savdo sherigi bo'lib qolmoqda, o'zaro savdo hajmi 14,2 milliard dollarga (+25%) yetdi. Xitoyga eksport 3,6 milliard AQSH dollarini tashkil etdi, bunda to‘qimachilik, mis, uran va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetakchilik qildi, import esa 10,6 milliard dollarni tashkil etdi, bunda mashinalar, uskunalar va elektronika ustunlik qildi.
Tovar ayirboshlash 11,5 milliard AQSH dollarini (+20%) tashkil etgan Rossiya yana bir asosiy hamkor hisoblanadi. O‘zbekistonning Rossiyaga eksporti qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, to‘qimachilik va kimyo mahsulotlari, importi esa, asosan, neft, gaz, metallurgiya tovarlari va avtomobillardan iborat.
Hindiston savdo aylanmasi 28,8 foizga o'sdi, umumiy aylanmasi 980,3 million dollarni tashkil etdi. Eksport 126 million AQSH dollarini (+13%) tashkil etdi, bunda kimyo mahsulotlari (55,4%), xizmatlar (32,8%), rangli metallar (2,6%), shellac (1,8%) va elektr jihozlari (1,2%) yetakchilik qildi. Import 853,5 million dollarni (+31%) tashkil etdi.
Pokiston ulushiga qariyb 400 million AQSH dollari (+30%) tovar ayirboshlagan, Oʻzbekiston asosan toʻqimachilik, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari va farmatsevtika mahsulotlarini eksport qilgan, dori vositalari, plastmassa va qogʻoz import qilgan.
Qozog‘iston 5 milliard AQSH dollaridan (+18 foiz) oshib ketdi, bu esa metallurgiya, kimyo va transport sohasidagi hamkorlikning o‘sishi bilan qo‘llab-quvvatlandi.
Qirg‘iziston va Tojikiston bilan umumiy savdo hajmi 2,5 milliard AQSh dollaridan (+15 foiz) oshib ketdi, bu mintaqaviy integratsiyaning chuqurlashuvidan dalolat beradi.
Bu raqamlar O‘zbekiston uchun ShHT nafaqat diplomatik maydon, balki eksportni kengaytirish, sarmoya oqimi va sanoat kooperatsiyasi uchun yangi imkoniyatlar yaratuvchi jadal rivojlanayotgan bozor ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Yangi tendentsiyalar: raqamlashtirish, logistika va investitsiyalar
Raqamli texnologiyalar global savdoda tobora muhim rol o'ynamoqda. O‘zbekistonda eksport tartib-qoidalarini soddalashtirish maqsadida elektron platformalar faol rivojlanmoqda. 2024-yilda mamlakatda kompaniyalarga hujjatlarni masofadan turib to‘ldirish va xalqaro savdo maydonchalariga kirish imkonini beruvchi “E-eksport” tizimi ishga tushirildi.
Logistika ham muhim element bo'lib qolmoqda. Xitoy – Qirg‘iziston – O‘zbekiston temir yo‘l koridorining kengayishi va Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishidagi ishtiroki tranzit uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Ayni paytda Markaziy Osiyodagi jami yuk oqimining 10 foizdan ortigʻi Oʻzbekiston orqali oʻtadi.
Investitsiyalar mamlakatning sanoat salohiyatini mustahkamlashda davom etmoqda. 2024-yilda O‘zbekistonga 11 milliard dollardan ortiq to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb qilindi, ularning salmoqli qismi Xitoy, Rossiya va Fors ko‘rfazi davlatlari bilan qo‘shma loyihalarga to‘g‘ri keldi.
Istiqboldagi kutilmalar
Mutaxassislarning prognozlariga ko‘ra, agar joriy o‘sish sur’atlari saqlanib qolsa, 2030-yilga borib O‘zbekistonning tashqi savdo hajmi 100 milliard dollardan, eksport hajmi esa 40 milliard dollarga yetishi mumkin. Tovar ayirboshlashning 65% dan ortigʻi ShHTga aʼzo davlatlar bilan boʻlishi kutilmoqda.
Istiqbolli yo'nalishlarga quyidagilar kiradi:
mashinasozlik, farmatsevtika va kimyo sohasida sanoat kooperatsiyasini chuqurlashtirish;
yashil energiyani rivojlantirish va qayta tiklanadigan energiya eksportini kengaytirish;
Hindiston, Xitoy va Yaqin Sharqqa oziq-ovqat eksportini oshirish;
O‘zbekistonning mintaqaviy transport-logistika markazi sifatidagi rolini mustahkamlash.
Xulosa
ShHT doirasidagi ko‘p tomonlama savdo tizimi yangi global voqelikka moslashishning asosiy vositasiga aylanmoqda. Qabul qilingan “Yo‘l xaritasi” nafaqat umumiy ustuvorliklarni belgilab berdi, balki hamkorlikning amaliy asosini ham belgilab berdi.
O‘zbekiston uchun bu jarayonlarda ishtirok etish tranzit tarmog‘idan Markaziy Osiyoning to‘laqonli sanoat va savdo markaziga aylanish imkoniyatini anglatadi. Savdo o‘sishi, eksport diversifikatsiyasi va faol sarmoya oqimi mamlakat jahon iqtisodiyotiga yangi tamoyillar – teng huquqli sheriklik, raqamlashtirish va ochiqlik asosida ishonchli integratsiyalashayotganini tasdiqlaydi.
Aynan shuning uchun ham O‘zbekistonning kelajagi va butun mintaqaning kelajagi ko‘p tomonlama savdo tizimi o‘sishning haqiqiy haydovchisiga aylanib borayotgan ShHT tashkiloti bilan tobora ko‘proq bog‘lanib bormoqda.