O‘zbekiston va Serbiya: o‘zaro yaqinlashuv dinamikasi va hamkorlikning yangi ufqlari
Siyosiy asos va diplomatik kontekst
O‘zbekiston Respublikasi va Serbiya Respublikasi o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar 1995-yil 18-yanvarda o‘rnatilgan bo‘lib, Belgrad O‘zbekiston mustaqilligini 1991-yil oxiridayoq tan olgan edi. Bu fakt ikki davlat o‘rtasidagi siyosiy muloqotning bosqichma-bosqich rivojlanishiga zamin yaratdi. Geografik uzoqlikka qaramay, bu aloqalar o‘zaro hurmat, suverenitetni qo‘llab-quvvatlash va ichki ishlariga aralashmaslik tamoyillariga asoslangan.
O‘tgan o‘n yilliklar davomida O‘zbekiston va Serbiya o‘rtasidagi hamkorlik barqaror, ammo izchil sur’atda rivojlandi. Siyosiy muloqot ishchi aloqalar va iqtisodiy kun tartibining kengayishi hisobiga mustahkamlanib bordi. Joriy yil oktabr oyida Serbiya Respublikasining xalqaro iqtisodiy hamkorlik vaziri Nenad Popovichning O‘zbekistonga tashrifi ikki tomonlama munosabatlarda yangi bosqich boshlanganini ifoda etdi. Tashrif Serbiyaning amaliy hamkorlikni chuqurlashtirish va yirik qo‘shma loyihalarni amalga oshirishga intilayotganini tasdiqladi.
Shu bilan birga, Toshkent va Belgradning BMTning rolini mustahkamlash, mintaqaviy manfaatlar muvozanatini saqlash va suverenitetga hurmat kabi xalqaro kun tartibidagi asosiy masalalarga nisbatan yaqin pozitsiyalari iqtisodiy va investitsion hamkorlikni kengaytirish uchun qulay sharoit yaratmoqda.
Bu tashrif ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarning yangi bosqichini boshlab berdi va tomonlarning faolroq muloqotga intilayotganini tasdiqladi.
Siyosiy muloqot an’anaviy tarzda xalqaro xavfsizlik, BMTning rolini mustahkamlash va mintaqadagi manfaatlar muvozanatini saqlash masalalarida umumiy yondashuvlarga tayanadi. Toshkent va Belgrad ko‘plab xalqaro masalalarda o‘xshash pozitsiyani egallab, bu orqali iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish uchun mustahkam zamin yaratmoqda.
Savdo-iqtisodiy hamkorlik: barqaror almashuvdan izchil o‘sishga
Savdo dinamikasi
So‘nggi yillarda O‘zbekiston va Serbiya o‘rtasidagi tashqi savdo hajmi o‘zgarib turgan bo‘lsa-da, umuman olganda ijobiy dinamikani namoyon etdi: 2022-yilda u 134 foizga, 2024-yilda esa o‘tgan yilga nisbatan 63 foizga oshdi.
Bu raqamlar ikki mamlakat o‘rtasida ishbilarmonlik faolligi ortib borayotganini, ishlab chiqarish va texnologik aloqalar kengayib borayotganini ko‘rsatadi.
Tovar ayirboshlash tarkibi
O‘zbekistonning Serbiyaga eksporti asosan paxta va to‘qimachilik xomashyosi, noorganik kimyo mahsulotlari (shu jumladan o‘g‘itlar), don mahsulotlari, keramika buyumlari, qurilish materiallari va dekorativ o‘simliklardan iborat. Bu tarkib O‘zbekistonning xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar yetkazib berishga ixtisoslashganini, shu bilan birga, yuqori qo‘shimcha qiymatga ega tayyor mahsulotlar – masalan, tayyor to‘qimachilik, o‘g‘it, oziq-ovqat va qurilish mahsulotlari eksportini kengaytirish salohiyatini ochib beradi.
Serbiyadan import esa sanoat mahsulotlarining keng turini qamrab oladi: uskunalar, mashinalar, qozonlar, gigiyenik va kosmetik mahsulotlar (sovun, mum, shampun), qog‘oz va qog‘oz mahsulotlari, metall va metall buyumlari, shu jumladan alyuminiy, mebel va interyer buyumlari.
Bu tarkib O‘zbekistonning serb texnologiyalariga va sanoat mahsulotlariga bo‘lgan qiziqishini ko‘rsatadi hamda serb mahsulotlarining Markaziy Osiyo bozorlarida narx va sifat nisbati bo‘yicha muvaffaqiyatli raqobatlasha olishini tasdiqlaydi.
Investitsion hamkorlik va biznes faolligi
Bugungi kunda O‘zbekistonda serb kapitali ishtirokidagi 9 ta korxona ro‘yxatdan o‘tgan, shulardan 4 tasi qo‘shma, 5 tasi esa 100 foiz xorijiy sarmoyali korxona hisoblanadi. Ular asosan qurilish materiallari, savdo, xizmat ko‘rsatish, mashinasozlik, mebel va maishiy mahsulotlar ishlab chiqarish sohalarida faoliyat yuritmoqda.
Bu korxonalar soni hozircha kam bo‘lsa-da, ularning faoliyati muhim ahamiyatga ega, chunki aynan kichik va o‘rta ishlab chiqarishlar kelajakda yirik investitsion loyihalarning poydevorini yaratadi.
Ishonchli yo‘nalishlardan biri – serb texnologiyalari va muhandislik tajribasini O‘zbekistonning resurslari va qulay geografik joylashuvi bilan uyg‘unlashtirgan qo‘shma ishlab chiqarishlarni yaratishdir.
Mashinasozlik, agrotexnika, yog‘ochni qayta ishlash, energetika va farmatsevtika sohalarida hamkorlik ayniqsa istiqbolli sanaladi.
Serbiya iqtisodiy salohiyati: hamkorlik imkoniyatlari
Serbiya - Janubi-Sharqiy Yevropaning dinamik rivojlanayotgan iqtisodiyotlaridan biri bo‘lib, 2024-yilda yalpi ichki mahsuloti 73,3 milliard AQSh dollarini, jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM esa 11 ming dollarni tashkil etdi.
Xizmatlar sektori YaIMning 52,9 foizini, sanoat – 26,8 foizini, qishloq xo‘jaligi esa 6,4 foizini tashkil etadi. 2024-yilda inflyatsiya darajasi 5,3 foiz bo‘lgan, bu esa makroiqtisodiy barqarorlikni ko‘rsatadi.
Serbiyaning yetakchi tarmoqlari – mashinasozlik, oziq-ovqat, kimyo va neft-kimyo sanoati, metallurgiya, elektronika, to‘qimachilik, qurilish materiallari, farmatsevtika, energetika va qishloq xo‘jaligi.
O‘zbekiston uchun bu quyidagi imkoniyatlarni anglatadi:
• Mashinasozlikda – qishloq xo‘jaligi, qayta ishlash va yengil sanoat uchun uskunalar ishlab chiqarish bo‘yicha qo‘shma korxonalar va texnologiya almashuvi.
• Oziq-ovqat sanoatida – meva-sharbatlar, sut mahsulotlari, go‘sht va don yarim tayyor mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan qo‘shma korxonalar tashkil etish.
• Farmatsevtika va kimyo sohasida – serb brendlari va texnologiyalarini O‘zbekistonning erkin iqtisodiy zonalarida, xususan Navoiy va Angrenda joylashtirish.
• Qurilishda – keramika, plitka, sement, mebel ishlab chiqarish hamda yirik infratuzilma loyihalarida ishtirok etish.
• To‘qimachilikda – serb dizayn va ishlab chiqarish boshqaruvi tajribasidan foydalanib, o‘zbek mahsulotlarini Yevropa bozorlariga targ‘ib qilish.
Yangi hamkorlik formatlari va istiqbollar
Hozirgi bosqichda O‘zbekiston va Serbiya o‘rtasidagi munosabatlar deklarativ darajadan chiqib, amaliy hamkorlik bosqichiga o‘tmoqda.
O‘zbekistonning JST, SHHT, TDT kabi mintaqaviy va global iqtisodiy tashabbuslarda faol ishtiroki fonida Sharqiy va Janubiy Yevropa davlatlari bilan hamkorlik yanada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Serbiya uchun esa O‘zbekiston – 40 millionga yaqin aholiga ega, ichki bozori kengayib borayotgan, qulay logistika joylashuvi va Yevroosiyo transport yo‘laklariga chiqish imkoniyatiga ega istiqbolli sherikdir.
Muhim qadam sifatida qo‘shma hukumatlararo komissiyani tuzish mumkin, bu iqtisodiy loyihalarni muvofiqlashtirish, investitsiyalarni himoya qilish, byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish va xususiy sektor ishtirokini rag‘batlantirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, O‘zbekiston–Serbiya biznes kengashini tashkil etish, muntazam biznes forumlar va investitsiya ko‘rgazmalarini o‘tkazish istiqbollidir.
Ta’lim va innovatsiyalar sohasidagi hamkorlik ham e’tiborga loyiq – qo‘shma dasturlar, talaba almashinuvi, AKT texnologiyalarini joriy etish va sanoat uchun kadrlar tayyorlash yo‘nalishlari dolzarbdir.
Xulosa: Kelajakni yaratadigan hamkorlik
Bugungi kunda O‘zbekiston va Serbiya o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlar shakllanish bosqichida bo‘lsa-da, ularning izchil o‘sishi va biznesning o‘zaro qiziqishi yaqqol ko‘rinmoqda.
Mavjud dinamikalar, tarkibiy tuzilma va potentsiallar o‘zaro hamkorlikning keng istiqbollarini ko‘rsatmoqda.
Siyosiy o‘zaro tushunish, o‘xshash iqtisodiy manfaatlar, tarmoqlararo to‘ldiruvchanlik va ochiqlik – bular uzoq muddatli sheriklikni shakllantirish uchun mustahkam asosdir.
Agar Toshkent va Belgrad iqtisodiy muloqotni tizimli asosda davom ettirsa, investitsiyalarni himoya qilsa va biznes tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlasa, yaqin yillarda savdo hajmining miqdoriy o‘sishidan sifat jihatdan yangi bosqichga – o‘zaro investitsiyalar va texnologiya almashuvining kengayishiga o‘tish kutiladi.
Bunday sheriklik nafaqat ikki mamlakat iqtisodiyotining rivojiga hissa qo‘shadi, balki uzoqlikni yengib o‘tgan, barqaror rivojlanish va farovonlik sari intilayotgan davlatlar o‘rtasidagi muvaffaqiyatli hamkorlik namunasi bo‘lib xizmat qiladi.